Gazi Muhammed idam edilişinin 69’uncu yılında anılıyor Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin kurucusu Qazî Muhammed, idam edilişinin 69’uncu yıldönümünde yâd ediliyor. Mahabad kürt Cumhuriyeti nedir? Mahabad kürt Cumhuriyeti tarihçesi, Mahabad kürt Cumhuriyeti ne zaman kuruldu? gibi soruları haberimizde bulabilirsiniz...
İran Kürdistan’ında 1946 yılında kurulan ve 1947 yılında yıkılan Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin kurucusu Qazî Muhammed, idam edilişin 69’uncu yıldönümünde yâd ediliyor.
Müslüman Kürt halkının önde gelen liderlerinden olan Qazî Muhammed, İslam ümmetinin yetiştirdiği önemli âlim, mütefekkir, siyasetçi ve halk önderlerinden biriydi. Mahabad’ın önde gelen eşraflarından olan Kadı Ali’nin oğlu olan Qazî Muhammed küçük yaşlarından itibaren İslami ilimlerle hemhal olmuştu. İlk olarak babasından ve ‘Kutabhane’ denilen İslam ilimlerinin öğretildiği okulda tedrisat görmüştür. Bir dönem Mahabad Vakıflar Dairesi Müdürlüğünü yaptıktan sonra babasının yerine kadılığa atanmıştır.
Qazi Muhammed’i öne çıkaran en önemli olay ise 22 Ocak 1946 tarihinde İran Kürdistan’ının Mehabad kenti Çarçıra Meydanı’nda ‘Mehabad Kürt Cumhuriyeti’ni ilan etmesi olmuştur.
22 Ocak 1946'da Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edildikten sonra 13 üyeli Bakanlar Kurulu oluşturulur. Ardından parlamento yemin töreninde bir konuşma yapan Cumhurbaşkanı Qazî Muhammed, ardından şu duayı yapar: “Allah'ım, sen şahitsin ki senin yolunda elimden gelen her şeyi yapmışım. Allah'ım, şahitsin ki bu millete hizmet etmekle hiçbir şey esirgemedim ve endişem olmadı. Bu dünyada ve kıyamette mazlumların intikamını zalimlerden al, benim bildiğim kadarıyla bu hep böyledir. Her şeyden haberdar olan Allah'ım, bütün mazlumları ve Kürt milletini de zalimlerin boyunduruğundan kurtar.”
Qazî Muhammed’in kurduğu devlet, aradan geçen bir yılın ardından 17 Aralık'ta, Şah rejimi ordusunun Mehabad’a girmesiyle yıkıldı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Qazî Muhammed, Başbakan Hecî Baba Şex ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Qazî, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.
Qazî Muhammed’in vasiyetinden satırlar
“Allah aşkına artık birbirinize düşmanlık etmeyin, sırt sırta verin, zorba düşmana ve zalimlere karşı durun. Kendinizi düşmana bedava satmayın. Sizlere nasihatim, vasiyetim odur ki; çocuklarınızı okutun. Eğitim dışında bizim diğer halklardan hiç bir eksiğimiz yoktur. Halklar kervanından kopmamak için okuyun, okumak düşmana karşı en etkili silahtır. Allah'a, Peygamber’e ve Allah'ın yanında olan her şeye inanın, iman edin, dini vecibeleri yerine getirmede güçlü olun. Aranızdaki birlik ve uyumu koruyun, birbirinize kötülük yapmayın. Özellikle sorumluluk ve hizmet alanında tamahkâr olmayın. Düşmanın sizi aldatmaması için eğitim seviyenizi yükseltin. Bu dünyada, birkaç günlük ve önemsiz bir yaşam uğruna kendinizi düşmana satmayın. Çünkü düşman düşmandır, düşmana güvenilmez. Birbirinize siyasi, maddi, manevi ve namus alanlarında ihanet etmeyin. Çünkü hain, Allah'ın, insanların huzurunda suçludur. İhanet döner haini vurur.
Allah'a olan can borcu dışında, kimseye borcum olduğunu zannetmiyorum. Ama eğer az ya da çok borçlu olduğum birisi çıkarsa, ben geriye çok mal-mülk bıraktım, gidip varislerimden borcunu istesin.”
Mahabad kürt Cumhuriyeti, Mahabad kürt Cumhuriyeti tarihçesi - Nedir?
Mahabad Cumhuriyeti (Kürtçe: كوماری مهاباد; Komarî Mehabad, Farsça: جمهوری مهاباد Jomhuri-e Mahābād), Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti.
Bu cumhuriyette, 13 bakanın bulunduğu bir yönetim kurulu oluşturuldu. Devlet başkanı Kadı Muhammed idi. Bu cumhuriyet Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini kapsadığı gibi başkenti Mahabad'dı.
Kürdistan Diriliş Topluluğu
II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.
16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile işbirliğini sağlamaya çalıştı.
Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani (Şêx Ehmed Barzanî) ve kardeşi Molla Mustafa Barzani (Mela Mistefa Barzanî) de katıldı.
Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.
Kuruluş
Kasım 1945'te Sovyetlerin teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mehabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'ta 5.000 tüfek gönderdi.
Kürt-Azeri ilişkisi
3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya göre:
1. İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek,
2. Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak,
3. İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.
4. Gerekli olduğu zaman karşıklı askerî yardım yapılacak.
5. İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.
6. Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.
7. İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve işbirliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.
Çöküş
Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, Cumhuriyetinin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.
Cumhuriyete katılmış olan Barzan aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'a Barzan'a döndü. Irak hükumeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.
Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.
Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir
Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükümete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.
Hükümeti oluşturan bakanlar
Cumhurbaşkanı (Serokê Komara Mehabadê): Kadı Muhammed (Qazî Mihemed)
Başbakan (Serokwezîr): Hacı Baba Şeyh (Hacî Babe Şêx)
Savunma Bakanı ve Ordu Başkomutanı (Wezîrî Ceng û Parastin û Hevkarê serokkomar): Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı (Mihemed Husên Xanî Sêyfî Qazî)
Propaganda Bakanı (Wezîrê Propaxande): Sıdık Haydaranî (Sidîq Heyderî)
Eğitim ve Kültür Bakanı (Wezîrê Perwerde û Hinkariyê): Menaf Kerimî (Menaf Karîmî)
İçişleri Bakanı (Wezirê Karê hundurin): Muhammed Emin Müinî (Mihemed Emîn Mu'înî)[kaynak belirtilmeli]
Sağlık Bakanı (Wezîrê Tendurustiyê): Sayit Muhammed Eyüban (Seyid Mihemed Eyûbyan)
Sanai Bakanı (Wezîrê Aborî): Mirza Ahmed İlahi (Ehmed Îlahî)
Çalışma Bakanı (Wezîrê Kar): Halil Hüsrevî (Xelîl Xusrewî)
Post ve Telegraf Bakanı (Wezîrê Post û Telegiraf): Kerim Ahmedyan (Kerîm Ehmedyan)
Ticaret Bakanı (Wezîrê Bazirganiyê): Hacı Mustafa Daufî (Hacî Mistefa Dawudî)
Adalet Bakanı (Wezîrê Dadperweriyê): Molla Hasan Mecidî (Mela Husên Mecdî)
Tarım Bakanı (Wezîrê Kiştûkal): Muhammed[kaynak belirtilmeli] Valizade (Mihemed Welîzade)
Dışişleri Bakanı (Wezîrê Tegbîr û Meşweret Pêkirînê): Hacı Abdürrahman İlhanîzade (Hacî Ebdulrehman Îlxanîzade)
Ulaştırma Bakanı (Wezîrê Rê û Ban): İsmail İlhanîzade (Îsmaîl Îlxanîzade)
(vikipedia- İLKHA)
